Evrensel Gelir - Bölüm 5 - Ekonomik Geri Dönüş

BÖLÜM 5: EKONOMİK GERİ DÖNÜŞ, DOLAYLI VERGİ GELİRLERİ VE HEDEF ODAKLI UBI

Evrensel gelirin (UBI) finansman zorluklarından bahsederken sıkça gündeme gelen bir soru şudur: “Dağıtılan para tekrar ekonomiye dönmüyor mu?” Bu bölümde, Nova Terra örneğinden yola çıkarak (yıllık 72 milyar dolar UBI bütçe ihtiyacı) şu temel konuları ele alacağız:

1. UBI’nin Ekonomik Döngüye Katkısı: Dağıtılan para hangi kanallarla geri döner?

2. Dolaylı Vergi Gelirleri ve Mali Geri Dönüş: UBI harcamaları üzerinden devlet ek vergi toplayabilir mi?

3. Hedefli Kullanım / Kısmi Kısıtlama: Evrensel gelirin harcanacağı yerler sınırlandırılabilir mi? “Bilet/voucher” benzeri sistemler neler getirir, neler götürür?

4. Uygulamadaki Pratik ve Teorik Zorluklar: Bu mekanizmalar, UBI’yi sürdürülebilir kılar mı?

   
   

1. UBI’NİN EKONOMİK DÖNGÜYE KATKISI

1.1. Temel Para Akışı

UBI, öncelikle devletin vergi ya da başka kaynaklardan (örneğin, devlet fonları, doğal kaynak gelirleri, borçlanma) topladığı veya yarattığı kaynağı hane halklarına nakit olarak aktarmasıdır. Hane halkları bu geliri tüketim, tasarruf ya da yatırım için kullanabilir. Özellikle düşük ve orta gelirli kesimin eline geçen paranın büyük bölümü, tüketim harcamalarına gider. Bu da ekonomide “talep artışı” ve potansiyel büyüme etkisi yaratır.

1.2. Çarpan (Multiplier) Etkisi

Ekonomide bir harcama artışı, mal ve hizmetlere yönelik talebi yükseltir; bu talebi karşılamak için işletmeler üretimlerini artırır, daha fazla işçi istihdam edebilir veya yeni yatırımlara yönelebilir. Bu süreçte ortaya çıkan “gelir artışı,” yeni tüketim harcamalarına yol açar ve döngü böylece sürer. Buna çarpan etkisi (multiplier effect) denir.

• Olumlu Senaryo:

  • Devletin 72 milyar dolarlık UBI’si, düşük gelirli kesimin tüketimini önemli ölçüde artırarak GSYİH büyümesine katkı sağlayabilir.

  • Yeni istihdam alanları, ek vergi gelirleri ve artan üretim kapasitesi söz konusu olabilir.

• Olumsuz/İhtiyatlı Senaryo:

  • Talep artışı ithalata yönelirse, paranın büyük bölümü yurtdışına akabilir (özellikle üretim yapısı ithalata bağımlıysa).

  • Artan talep, enflasyon ve fiyat artışlarına yol açabilir. Gelir artışı nominal olsa da reel satın alma gücü düşebilir.

    
    

Nova Terra gibi 20 milyonluk bir ekonomide, milli gelir 600 milyar dolar iken 72 milyar dolar ek nakit enjeksiyonu, GSYİH’nin %12’sine denk gelir. Kâğıt üzerinde bu, çok güçlü bir talep artışı demektir. Ancak bu “toplam etkinin” ne kadarının içeride kalacağı, ithalat bağımlılığına, yerli üretimin kapasitesine ve piyasalardaki rekabet koşullarına bağlıdır.

2. DOLAYLI VERGİ GELİRLERİ VE MALİ GERİ DÖNÜŞ

2.1. Harcama Üzerinden Alınan Vergiler

• KDV (Katma Değer Vergisi) veya Satış Vergisi: Tüketim harcamaları arttıkça, devletin bu vergilerden elde edeceği gelir de artar.

• ÖTV (Özel Tüketim Vergisi): Akaryakıt, alkollü içecekler, tütün ürünleri gibi belirli ürünlere yönelik vergi gelirlerinde de paralel artış olabilir.

• Gümrük Vergileri: İthal edilen ürünlerde vergi artışı sağlanabilir. Yine de, bu durum cari açığı da tetikleyebileceğinden bir denge sorunu yaratabilir.

Nova Terra özelinde 72 milyar dolar tüketim kanalına girdiğinde, örneğin %10 KDV uygulaması varsa, teorik olarak 7,2 milyar dolar KDV şeklinde devlete geri dönebilecektir. Çarpan etkisiyle beraber diğer vergi kalemleri de yükselirse bu rakam daha da artabilir.

2.2. Gelir Vergisi ve Kurumlar Vergisi

• Gelir Vergisi: İşletmelerin talep artışına karşılık yeni istihdam yaratması veya mevcut çalışanların maaşlarında artış yapması hâlinde, kişisel gelir vergisi tahsilatı da artar.

• Kurumlar Vergisi: Talep artışıyla birlikte şirket kârları yükselirse, kurumlar vergisi geliri de bundan olumlu etkilenebilir.

Bu ek vergi gelirleri, UBI’nin bütçe üzerindeki yükünü kısmen hafifletebilir; ama genellikle UBI finansmanının sadece küçük bir bölümünü telafi edebilecek seviyede olur. Tam anlamıyla “kendi kendini finanse edecek” bir döngü, ancak çok özel ekonomik koşullarda (ör. yüksek rekabet gücü, ithalat bağımlılığının düşüklüğü, büyük ölçekli doğal kaynak geliri vb.) oluşabilir.

3. UBI’NİN HEDEFLİ KULLANIMI VE HARCAMA KISITLAMALARI

Evrensel gelir teoride “koşulsuz” olsa da, bazı politika yapıcılar şu fikri savunur: “Bu gelirin belirli yerlerde kullanılmasını sağlayarak hem ekonomiyi istediğimiz şekilde yönlendirir hem de kontrolü elden bırakmayız.” Örneğin, UBI’yi gıda, sağlık, barınma, eğitim gibi temel hizmetlere veya yerli üretim yapan işletmelere yönlendirebilecek kısıtlar getirmek.

3.1. Voucher Sistemi veya Harcama Kartları

• Voucher (kupon) Sistemi: Devlet, nakit para yerine gıda, barınma, sağlık veya eğitim gibi alanlarda kullanılabilecek “kupon”lar dağıtabilir. Böylece evrensel gelir, sadece belirlenen mal/hizmet kategorilerinde geçerli olur. Bence kesinlikle olmaması gereken bir şey günümüz dünyasında o ayrı.

• Elektronik Harcama Kartları: Nakit yerine, vatandaşlara elektronik kart verilir ve bu kart belli sektörlerde veya belirli satıcılarda kullanılabilecek şekilde programlanır.

Avantajları:

1. Amaç Dışı Kullanımı Sınırlandırma: Lüks tüketim yerine temel ihtiyaçlara yönlenmesini sağlayabilir.

2. Enflasyon Riskini Kısmen Dizginleme: Öncül sektörleri destekleyerek üretim artışı da hedeflenebilir (Örneğin, yerli tarım üreticisi).

3. Siyasi ve Toplumsal Kabul: Vergi ödeyen kesimlerin “para nereye harcanıyor?” endişesini hafifletebilir.

Dezavantajları:

1. Koşulsuzluk İlkesine Zıt: UBI’nin temel felsefesine aykırı olabilir. Zira evrensel gelirin amacı, bireyin özgür iradesiyle bu geliri nasıl harcayacağına kendisinin karar vermesidir.

2. Bürokrasi ve Yolsuzluk Riski: Kart/voucher yönetimi yeni bir bürokratik katman oluşturur, ihale ve dağıtım süreçlerinde suistimal yaşanabilir.

3. Piyasada Bozulma ve Karteller: Belirli sektörler veya tedarikçiler, devletin yönlendirdiği talep sebebiyle “tekelleşme” avantajı elde edip fiyatları yukarı çekebilir. Bu da tam tersine enflasyonist baskıları tetikleyebilir.

   
   

4. PRATİKTEKİ ZORLUKLAR VE TEORİK DEĞERLENDİRME

4.1. UBI’nin “Kendi Kendini Finanse Etme” Efsanesi

Bazı UBI savunucuları, “Dağıtılan para ekonomiye geri dönecek, eninde sonunda vergi olarak bize yeniden gelecek” argümanını ileri sürer. Elbette, yukarıda belirttiğimiz gibi belirli bir bölüm geri döner. Ancak şu gerçek unutulmamalı:

• Vergi Geliri Artışı, UBI Maliyetinin Tamamını Karşılamaya Yetmez: Nova Terra’da 72 milyar doların tamamı harcansa bile, efektif vergi oranlarını göz önüne aldığımızda (KDV %10-20, kurumlar vergisi %20-25 vb.), devletin geri kazanacağı tutar genelde %100’ün çok altında kalır.

• Talep Yönlü Enflasyon: Arz kısıtlıysa fiyatlar yükselir, reel alım gücü erir. Vergi gelirleri nominal olarak artsa da reel gelir artışı sınırlı kalabilir.

• Kalkınma/Altyapı Yatırımları: Devletin eğitim, sağlık, ulaşım gibi kamusal yatırımlara da kaynak ayırması gerekir. UBI dışındaki alanlara yetersiz yatırım yapılırsa uzun vadede ekonomik verimlilik zarar görür.

4.2. Harcama Kısıtlamalarıyla UBI’nin Dönüşümü

Eğer UBI, harcama kısıtlamalarıyla birlikte gelirse, “koşulsuz” yerine “hedefli/koşullu” bir gelire dönüşme riski vardır. Buna yaklaşımlar çeşitli:

1. Kısmi Koşulluluk Modeli:

   • Aylık belli bir kısmı nakit, geri kalan kısmı “eğitim, barınma, gıda harcaması” gibi zorunlu alanlara yönelik voucher olarak verilebilir.

   • Bazı sosyal demokrat çevreler bunu “daha sorumlu bir UBI” olarak görürken, daha liberal çevreler “bireyin seçme özgürlüğünün kısıtlanması” olarak eleştirir.

2. Yerel / Yerli Üretici Teşviki:

   • UBI sadece yerel üretim yapan çiftçiler, esnaflar veya belli bölgeler için kullanılabiliyorsa, “iç pazarı canlandırma” amacına hizmet edebilir.

   • Ancak bu sefer piyasa dengesine ve rekabete müdahale etmek, karmaşık regülasyonları beraberinde getirir.

   
   

5. NOVA TERRA ÖZELİNDE BİR SENARYO VE SONUÇ

5.1. Nova Terra’da UBI Döngüsü

1. Kaynak Arayışı: 72 milyar doların büyük kısmı (örneğin, 50 milyar dolar) vergi reformlarından, kalan 22 milyar ise devlet fonlarından (doğal kaynak geliri, Merkez Bankası temettüleri vs.) karşılanır.

2. Vatandaşlara Dağıtım: Her birey aylık 300 dolar alır. Yıllık toplam: 3.600 dolar.

3. Harcama ve Vergi Dönüşü:

   • KDV ve diğer tüketim vergileri üzerinden %15’lik bir dolaylı vergi oranı düşünecek olursak, 72 milyar doların tamamı tüketilse yaklaşık 10,8 milyar dolar geri dönebilir.

   • Artan talep sayesinde işletmelerin gelir vergisi ve kurumlar vergisi de kısmen yükselse, belki toplam 15-20 milyar dolara kadar bir geri dönüş söz konusu olabilir (iyimser tahmin).

   • Sonuç olarak, 72 milyar doların 20 milyar doları civarında bir vergi geliri olarak geri dönebilir, yani net ek maliyet belki ~52 milyar dolara geriler. Bu hâlâ büyük bir rakamdır ama en azından ilk bakıştaki maliyetin tamamı değildir.

5.2. Harcama Kısıtlamalı Senaryo

Nova Terra hükümeti, temel ihtiyaç kalemlerini desteklemeyi önceliklendiriyor diyelim.

• 300 doların 200 doları “nakit,” 100 doları “gıda veya kira desteği voucher’ı” olsun.

• Gıda voucheri yerli tarım üreticilerinde geçerli, kira voucheri de belli bölge ve metrekare kısıtlı konutlarda kullanılabilsin.

• Olumlu Etkisi: Belirli sosyal hedefleri (beslenme, barınma) güvence altına alır, yerel üreticiyi koruyabilir.

• Muhtemel Sorunlar: Yoksul kesim dışındaki kişiler, bu kısıtlamayı “gereksiz” veya “özgürlük kısıtlayıcı” bulabilir. Üreticiler tarafında tekelleşme veya kartel oluşumu tehlikeleri baş gösterebilir. Ayrıca bürokratik yük ve denetim maliyeti artar.

6. GENEL DEĞERLENDİRME

1. Para Geri Döner ama Yeterli Olmayabilir:Dağıtılan UBI, harcamalar yoluyla devlete “dolaylı vergi” olarak kısmen geri döner. Ayrıca ekonomik çarpan etkisi de ek kâr yaratarak vergi gelirini yükseltebilir. Yine de, UBI’nin tamamının finanse edileceği şeklinde bir varsayım, gerçekçi değildir. Net bütçe açığı riski devam eder.

2. Harcama Kısıtlamaları (Koşulluluk) UBI’nin Felsefesini Değiştirir:Tamamen koşulsuz bir gelir yerine, “voucher” veya “hedefli kart” sistemlerine geçmek, UBI’yi daha çok “genişletilmiş sosyal yardım” benzeri bir modele dönüştürür. Bu yaklaşım hem destekçiler hem de eleştirmenler arasında hararetli tartışmalara yol açar.

3. Döngüsel Etkiyi Yönetmek:

   • Para politikası: Merkez Bankası, talep kaynaklı enflasyonu kontrol edebilecek mi?

   • Arz politikası: Yerli üretimi artırabilecek mi?

   • İthalata bağımlılık: İçeride talep artışı ithalat faturasını büyütürse, cari açık ve döviz kuru baskısı oluşabilir.

   • Siyasi istikrar ve vergi adaleti: Vergi yükünün hangi kesimlere yükleneceği, UBI’nin geleceğini belirleyecektir.

4. Uzun Vadeli Sürdürülebilirlik:UBI, sadece tüketim odaklı bir politika değil, aynı zamanda eğitim, sağlık ve altyapı gibi alanlara da entegre edilmelidir. Aksi takdirde, kısa vadeli bir “tüketim dopinginin” ötesine geçilemeyebilir.

   
   

SONUÇ

Bölüm 4’te, “Dağıtılan para tekrar devlete dönmüyor mu?” sorusunu masaya yatırdık. Cevap: Evet, UBI büyük ölçüde ekonomiye geri döner ve devlet bir kısmını dolaylı/dolaysız vergilerle yeniden toplayabilir. Ancak bu geri dönüş tam ya da kendi kendini finanse edecek düzeyde değildir. Ayrıca harcama kısıtlamaları (voucher, kart vb.) getirildiğinde, UBI’nin “koşulsuzluk” ilkesinden taviz verilmiş olur ve uygulama karmaşıklaşır.

Nova Terra örneğinde, 72 milyar doların belki 15-20 milyar doları vergi olarak geri dönebilir. Bu da net 50+ milyar dolar ek maliyet demektir. Politika yapıcının önünde iki yol vardır:

1. Kapsamlı Vergi Reformu ve Sosyal Harcamaların Bütünleşmesi: UBI’nin yaratacağı ek talebi yönetmek, enflasyonu dizginlemek ve toplumsal adaleti korumak için çok boyutlu politikalar geliştirmek.

2. Hedefli & Kısmen Koşullu Sistem: Kimi kısıtlamalarla, temel ihtiyaç sektörlerini destekleyip kaynak israfını engellemeye çalışmak. Ancak bu, UBI’nin felsefesinden uzaklaşıp “kontrollü gelir desteği” modeline evrilebilir.

   
   

Uzun vadede, UBI’nin toplum ve ekonomiye getirisi, çarpan etkisinin yanı sıra üretim, teknolojik dönüşüm ve siyasetin de gücüne bağlıdır. Dağıtılan paranın geri dönmesi, UBI’yi kolaylaştırsa da “mucizevi bir formül” olarak görülmemelidir.