Evrensel Gelir - Bölüm 7 - Blokzincir ve Temel Gelir

Mert Eskinat
20 Şub
5 dakikada okunur

BÖLÜM 7: BLOKZİNCİR TABANLI UBI – KRİPTO EKONOMİDE YENİ PARADİGMA

Önceki bölümlerde Evrensel Gelir (UBI) konseptini klasik ekonomi, tarihsel gelişim, nüfus senaryoları ve geleceğin mega trendleri (iklim, teknoloji, göç) üzerinden tartıştık. Bu bölümde ise sürpriz bir açı yakalayarak, UBI’yi kriptopara ve blokzincir (blockchain) ekosistemiyle ilişkilendireceğiz.Dijital ekonomilerde “aracıları” azaltan ve sınır ötesi para transferlerini hızlandıran blokzincir teknolojisi, özellikle küresel ölçekli bir UBI mekanizması arayışında yepyeni fırsatlar sunuyor. Aynı zamanda bu yaklaşım, finansal istikrar, enerji tüketimi ve düzenleme (regülasyon) gibi konularda zorlu sorular da gündeme getiriyor.

1. BLOKZİNCİRİN TEMEL VAADİ: ARACIYA GEREK KALMADAN DAĞITIM

1.1. Merkezî Olmayan (Decentralized) Sistem

Blokzincir, geleneksel bankacılık ve ödeme sistemlerinde olduğu gibi bir merkezî otoriteye ihtiyaç duymadan, işlemlerin doğrulanmasını sağlayan eşler arası (P2P) bir ağdır. Bu sayede:

Kurumsal Komisyonlar Azalır: Banka ve aracı kurum masrafları düşebilir.
Güvenli Kayıt ve Şeffaflık: İşlemlerin blokzincir üzerindeki kaydı, kalıcı ve değiştirilemezdir.
Anında ve Küresel Erişim: İnternet bağlantısı olan herkes, teorik olarak bu ağda yer alabilir.

UBI’nin küresel boyutta tasarlanması fikri, en büyük engel olan “ulus devlet sınırları” ve “farklı bankacılık altyapıları” sorununu blokzincir sayesinde aşabilir gibi görünür.

1.2. Dağıtılmış Kimlik (Digital ID) ve UBI

Evrensel geliri gerçek kişiler arasındaki “tekil” dağıtımı garanti altına almak önemlidir. Çünkü bir kişinin birden fazla “kimlik” alarak haksız kazanç sağlaması, UBI sistemini baltalayabilir.Blokzincir tabanlı dijital kimlik projeleri, her bireyin doğrulanmış ancak gizliliği korunmuş bir kimliğe sahip olmasını hedefler. Bu kimlik, sahte hesapları önleyerek UBI fonunun istismar edilmesinin önüne geçebilir.

Örnek Girişimler:
- WorldCoin gibi projeler, “iris taraması” ile benzersiz insan doğrulaması yapmayı amaçlıyor.
- Ethereum tabanlı kimlik platformları (ör. uPort, Civic vb.) ise akıllı sözleşmelerle kimlik yönetimi sunuyor.

2. AKILLI SÖZLEŞMELER (SMART CONTRACTS) VE OTOMATİK ÖDEME

2.1. Kodlanmış Kurallar

Blokzincir ağlarında “akıllı sözleşmeler” (smart contracts) sayesinde, belirli koşullar yerine getirildiğinde otomatik olarak ödeme yapılabilir. Bu, UBI ödemelerinin:

Şeffaf,
Yolsuzluğa Karşı Dirençli,
İnsani hatalara (bürokrasi vb.) daha az açık,

bir biçimde yürütülmesini sağlar. Örneğin, sistem her ayın ilk günü, ağa kayıtlı tüm benzersiz cüzdanlara otomatik olarak belirli bir miktar kriptopara gönderir.

2.2. Koşullu veya Koşulsuz Ödemeler

Her ne kadar UBI felsefesi “koşulsuz” ödemeyi savunsa da, akıllı sözleşmeler belirli kriterleri de (ör. yaş, pasif gelir seviyesi vb.) işleyebilir. Böylece kısmi koşulluluk modelleri de blokzincir aracılığıyla uygulanabilir hale gelir.Ancak bu, “UBI’nin koşulsuz yapısı” ile çelişen bir yaklaşım olarak eleştirilebilir.

3. PİLOT DENEMELER VE KRİPTO-TABANLI UBI ÖRNEKLERİ

3.1. GoodDollar Projesi

Amaç: Blokzincir tabanlı evrensel temel gelir oluşturma girişimi.
Mekanizma: Katılımcılar, “GoodDollar” isimli dijital tokenı günlük olarak talep edebiliyor. Ek olarak, merkeziyetsiz finans (DeFi) protokollerinden elde edilen faiz gelirleri UBI havuzunu destekliyor.
Eleştiri: Tokenın değeri büyük oranda piyasa dalgalanmalarına bağlı. Ayrıca katılımcı sayısı arttıkça sürdürülebilirlik belirsizliği ortaya çıkıyor.

3.2. Circles UBI

Yerel Güven ve Sosyal Ağ Yaklaşımı: Kullanıcılar birbirlerini tanıyarak “güven” ilişkisi kuruyor ve bu güven çemberi içinde kendi kripto para birimlerini üretebiliyorlar.
Ekonomik Mantık: Sistemin hedefi, kullanıcılar arasındaki P2P alışverişi artırarak, “yerel ekonomilerde” evrensel gelir benzeri bir etki yaratmak.
Zorluklar: Genel kabul gören bir paraya dönüşmesi, kullanıcı sayısının katlanarak büyümesi gerekir. Aksi takdirde “dar bir topluluk içinde” geçerli token şeklinde kalma riski var.

3.3. Diğer Denemeler

Pilot DAOs (Merkeziyetsiz Otonom Organizasyonlar): Bazı DAO’lar, üyelerine düzenli kripto ödemesi yaparak topluluk bazlı UBI testleri gerçekleştiriyor.
NFT Bazlı Modeller: Girişimler, sanat veya oyun ekosisteminden elde edilen geliri (telif, satış vb.) toplu bir havuza aktararak, buradan düzenli gelir sağlamaya çalışıyor. Ancak NFT piyasasının oynaklığı ciddi bir risk.

4. FIRSATLAR VE RİSKLER

4.1. Fırsatlar

Küresel Erişim: Banka hesabına sahip olmayan milyarlarca insan, akıllı telefon ve internet erişimiyle UBI ağına katılabilir.
Şeffaflık ve Yolsuzlukla Mücadele: Tüm işlemler blokzincirde kayıtlı olduğundan, fonların kaybolması veya çalınması riski azalabilir.
Düşük İşlem Maliyeti: Özellikle mikro ödemeler veya uluslararası transferlerde, geleneksel bankacılığa kıyasla komisyonlar çok daha düşük olabilir.
Hızlı ve Otomatik İşleyiş: Akıllı sözleşmeler insan müdahalesine duyulan ihtiyacı minimuma indirerek bürokratik yükü azaltır.

4.2. Riskler

Piyasa Volatilitesi: Kriptopara birimlerinin değeri, spekülatif hareketlere açık. UBI ödemeleri değerini bir günde yarı yarıya kaybedebilir veya tam tersi.
Enerji Tüketimi: Bazı blokzincir ağları (örn. Bitcoin) yüksek enerji harcar, bu ise çevresel sürdürülebilirlik açısından sorunlu olabilir. (Proof of Stake gibi yeni sistemler daha verimli olsa da genel algı hâlâ tartışmalı.)
Düzenleme Belirsizlikleri: Devletler kripto varlıklara dair yasaları sıkılaştırırsa, bu tür projeler aniden işlevsiz kalabilir veya yasal risklerle boğuşabilir.
Siber Güvenlik ve Dolandırıcılık: “Akıllı sözleşme hatası” veya “ağ saldırıları,” büyük ölçekli UBI sistemlerini hedef haline getirebilir. Ayrıca çok sayıda sahte cüzdan veya bot hesabı “kimlik” doğrulama zayıfsa sistemi suistimal edebilir.

5. “NETWORK STATE” KAVRAMI VE GELECEĞİN İHTİMALİ

Biyoteknoloji ve yapay zekâ uzmanı Balaji Srinivasan gibi isimler, “Network State” (Ağ Devleti) kavramını ortaya attı. Bu görüşe göre:

Sanal Ortamda Oluşan Cemiyetler: İnsanlar coğrafî sınırları aşarak dijital topluluklar kurar ve bu toplulukların kendi yasal düzenleri, ekonomileri ve kimlik sistemleri olabilir.
UBI, Bir Ağ Devleti’nin Temel Harcı Olabilir: Bir “dijital ülke” kurulduğunda, üyelerin paylaştığı ortak fonlar (DAO benzeri) sayesinde düzenli temel gelir sağlanır.
Sınır Aşan Ekonomi: Geleneksel devletlerden farklı olarak, kripto tabanlı ağ devleti kendi “para birimi”ni kullanır; üyeler küresel ölçekte birbirlerine güvence sunar.

Bu senaryo şimdilik bilimkurgu veya ciddi bir gelecek tezi olarak görülebilir. Yine de, küçük ölçekli topluluklardan başlayarak büyüme potansiyeli bulunan ilginç bir vizyonu yansıtır.

6. GELECEĞE DAİR DÜŞÜNCELER

Küresel Adalet mi, Yeni Bir Dijital Ayrım mı?
- Blokzincir bazlı UBI, bankasız kitlelere fırsat sunabilir, evet. Ancak internet ve akıllı cihaza erişimi olmayan (veya eğitimi yetersiz olan) kesimler, dijital uçurum nedeniyle yine dışlanabilir.
Ulus Devletler ve Merkez Bankalarının Tepkisi:
- Birçok merkez bankası kendi dijital paralarını (CBDC) geliştirme aşamasında. Blokzincir tabanlı özel girişimler, para politikasının kontrolünü kısmen devlete bırakmayan alternatif kanallar olarak görülebilir. Bu da regülasyon baskılarını artırabilir.
Sabit Kıymet (Stablecoin) Temelli Modeller:
- UBI sisteminin istikrarını sağlamak için altın, döviz sepeti veya emtia bazlı sabit kurlu (stable) token’lar kullanılabilir. Böylece volatilite riski düşer. Ancak stablecoin’lerin rezerv doğrulaması, güvenilir saklama gibi sorunları da beraberinde getirir.
Enerji Verimliliği ve Sorumlu Blokzincir:
- UBI gibi sosyo-ekonomik bir “iyilik” projesinin, yüksek karbon ayak izine neden olan “kazma” (mining) mekanizmalarını kullanması çelişkili olabilir. Dolayısıyla, Proof of Stake, Proof of Authority gibi çevre dostu protokoller tercih edilmeli.

7. SON SÖZ

Blokzincir tabanlı UBI kavramı, günümüzün teknolojik devriminin belki de en sıra dışı kesişim noktalarından birini temsil ediyor. Bir yanda “gelir adaleti” ve “dayanışma” gibi insani amaçlar, diğer yanda “merkezsizlik,” “kripto ekonominin serbestliği” ve “dijital varlıkların dalgalı dünyası” var. Bu ikisinin birleşimi, mevcut toplumsal düzeni kökten dönüştürebilecek (ya da derin şekilde sarsabilecek) potansiyele sahip.

Ufukta Ne Var?
- Bazı vizyonerler, gelecek 10-20 yıl içinde küresel bir kripto UBI modelinin gerçekçi bir senaryo hâline gelebileceğini iddia ediyor.
- Kimi ekonomistler ve politika yapıcılar ise “finansal istikrarsızlık” ve “siber riskler” nedeniyle bu fikirlerden endişe duyuyor.
- Bir diğer grup, stablecoin’lerle (veya CBDC’lerle) entegre, devlet destekli “dijital UBI” modellerini öngörüyor.

Bölüm 7'de incelediğimiz bu kripto bazlı UBI tartışması, evrensel gelirin uluslararası, belki de “ulus-ötesi” boyutta ne kadar esnek şekillerde kurgulanabileceğini gösteriyor. Eğer insanlık, teknoloji ve sosyal adaleti el ele verdiren yenilikçi çözümlere yönelebilirse, blokzincir tabanlı UBI, daha önce hayal dahi edilemeyen bir geleceğin kapısını aralayabilir. Aksi takdirde, ciddi risk ve belirsizlikler bu projeleri uzun süre “niş” denemeler düzeyinde tutabilir.

Teşekkürler.