Evrensel Gelir - Bölüm 2 - Gelecek Öngörüleri

1. GİRİŞ VE TANIM

Evrensel gelir (Evrensel Temel Gelir, UBI), her bir vatandaşa hiçbir koşula bağlanmaksızın düzenli ve yeterli miktarda gelir sağlanmasını öneren bir ekonomik modeldir. Bu modelin temel amacı, bireylerin asgari yaşam standartlarını garanti altına alarak, ekonomik ve sosyal refahı artırmaktır.

Önemli Noktalar:

• Koşulsuz: Gelirin alınabilmesi için ek şart (işsizlik, düşük gelir vb.) aranmaması.

• Düzenli ve Öngörülebilir: Aylık, yıllık gibi periyodik olarak herkesin eline geçer.

• Kapsayıcı: Yaş, cinsiyet, sosyoekonomik durum, çalışma statüsü fark etmeksizin herkesi kapsar.

Bu model, tarihte farklı düşünürler tarafından gündeme getirilmiş olsa da, özellikle otomasyon, robotik ve yapay zekâ temelli dönüşümlerin hız kazanmasıyla tekrar popülerlik kazanmıştır.

2. NEDEN EVRENSEL GELİR KONUŞULUYOR?

2.1. Otomasyon ve Robotik Gelişmeler

Endüstri 4.0, yapay zekâ, robotik sistemler ve otomasyonun gelişimi; belirli işlerin makineler tarafından yapılmasına olanak tanıyor. Bu durumun kısa-orta vadede iş kayıplarına neden olabileceği, bazı meslek gruplarının neredeyse tamamen ortadan kalkabileceği öngörülmektedir.

• Çalışanların Yerini Robotlar Alırsa: Şirketler daha yüksek kâr elde edebilir. Bu noktada “robotların ürettiği değerden” topluma pay aktarılması gerektiği fikri ortaya çıkar. Bu pay aktarımının formülü olarak evrensel gelir öne çıkmaktadır.

• Vergi Politikaları: “Robot vergisi” veya “teknoloji vergisi” gibi fikirler gündeme gelmiştir. Yani robotların yarattığı katma değerden alınacak vergi, evrensel gelir sistemine kaynak sağlayabilir.

2.2. Artan Gelir Eşitsizliği

Teknolojik ilerlemeler ve globalleşme, bazı sektör ve bireylere çok yüksek kazançlar getirirken, diğer kesimlerin gelirlerinde durgunluk veya gerileme görülebilir. Gelir uçurumunun azalması, toplumsal istikrarın korunması adına evrensel gelir seçeneği önemli bir seçenek olarak öne çıkmaktadır.

2.3. Prekarya (Güvencesiz Çalışma) Artışı

Freelance, kısa dönemli sözleşmeli işler, gig-ekonomisi (Uber, yemek dağıtımı vb.) gibi esnek iş modelleri hızla artmaktadır. Bu da pek çok insanın uzun vadeli, sabit ve güvenceli işlerden mahrum kalmasına yol açabilir.

• Evrensel Gelirle Güvence: Bireylerin temel masraflarının karşılanması, yaratıcı ya da riskli işlere yönelme cesaretini artırabilir. Yeni girişim, inovasyon ve bireysel özgürlük alanlarında genişleme görülebilir.

3. FİNANSMAN MODELLERİ

Evrensel gelirin hayata geçirilmesi için en kritik konu genelde finansmandır. Aşağıda bazı ana akım yaklaşımlar listelenmiştir:

1. Vergi Reformları:

   • Gelir Vergisi: Yüksek gelir gruplarının vergilendirilmesini artırarak finanse etmek.

   • Servet Vergisi: Belirli bir değerin üzerindeki varlıkların (mülk, sermaye, finansal varlıklar) vergilendirilmesi.

   • Robot/AI Vergisi: İşçinin yerini alan otomasyon sistemlerinden veya bu sistemleri geliştiren şirketlerden ek vergi alınması.

2. Doğal Kaynak Gelirlerinin Paylaşımı (Alaska Modeli):

   • Alaska’da petrol gelirlerinin bir kısmı bölge sakinlerine “Alaska Permanent Fund” aracılığıyla yıllık kâr payı olarak dağıtılıyor. Benzer şekilde, doğalgaz, petrol veya maden gelirlerinin yurttaşlarla paylaşılması önerisi.

3. Kamu Harcama Optimizasyonu & Sosyal Yardım Entegrasyonu:

   • Bazı mevcut sosyal yardım kalemlerinin (işsizlik maaşı, gıda yardımı vb.) tek çatı altında birleşmesi. Böylece bürokrasinin azaltılması ve idari giderlerin düşürülmesiyle bir kaynak oluşturulabilir.

   • Eleştiri: Mevcut sosyal programların tamamen yok olup evrensel gelirle yer değiştirmesi, ihtiyaca dayalı (örneğin engelli bireylerin özel desteği gibi) yardımları da olumsuz etkileyebilir.

4. Kâr Paylaşımı / Ortak Mülkiyet Geliri (Meade Modeli):

   • Meade’in önerdiği gibi devletin, ülkedeki kurumsal varlıklardan hisse sahibi olması ve oluşan temettü gelirini yurttaşlara dağıtması. Özellikle otomasyona dayalı şirketlerin kârları büyüyorsa, toplumun da pay alması gerektiği düşüncesi.

   
   
   
   

4. PİLOT ARAŞTIRMALAR VE UYGULAMALAR

Dünya genelinde evrensel gelir veya benzer girişimleri test eden pilot projeler mevcuttur.

4.1. Finlandiya Deneyi (2017-2018)

• Kapsam: 2.000 işsiz vatandaş, iki yıl boyunca aylık 560 Euro aldı.

• Koşulsuz Ödemeler: Katılımcılar iş bulsalar dahi bu ödemeleri almaya devam ettiler.

• Sonuçlar:

  • Katılımcıların iş arama motivasyonunda belirgin bir düşüş tespit edilmedi. Hatta bazı katılımcılar yeni iş kurmaya veya yarı zamanlı işlere daha rahat girebildi.

  • Psikolojik ve sağlık durumlarında, özellikle stres seviyelerinde azalma olduğu rapor edildi.

  • Eleştiri: Denek sayısı sınırlı, sadece işsizleri kapsadığı için tam anlamıyla bir evrensel gelir denemesi olarak kabul etmek zordur.

4.2. Kanada – Mincome Projesi (1970’ler)

• Kapsam: Manitoba eyaletinin Dauphin bölgesindeki ailelere “temel gelir benzeri” düzenli ödemeler yapıldı.

• Sonuçlar:

  • Çalışma saatlerinde önemli bir azalma gözlemlenmedi.

  • Eğitim seviyesinde ve sağlık göstergelerinde (hastane yatışları, mental sağlık) iyileşmeler oldu.

  • Daha geniş kapsamlı araştırmalar için bütçe sorunu ve siyasi irade eksikliği nedeniyle proje sona erdi.

4.3. Kenya – GiveDirectly Denemeleri

• Kapsam: Sivil toplum kuruluşu GiveDirectly, Kenya’da binlerce haneye düzenli nakit transferi yapmaktadır.

• Amaç: Çok düşük gelirli bölgelerde evrensel temel gelirin etkilerini görmek.

• İlk Bulgular: Gelir yetersizliği kronik sorun olan bölgelerde, nakit transferlerinin beslenme kalitesi, barınma koşulları, çocukların eğitime katılımı gibi alanlarda olumlu etkileri olduğu gözlemlendi.

4.4. Diğer Örnekler

• İsviçre: 2016’da bir referandumla evrensel gelir için oylama yapıldı ancak %77 oranında “hayır” çıktı. Buna rağmen konu hâlâ tartışılmaya devam ediyor.

• ABD – Stockton (California) Denemesi: Dar gelirli kesime aylık 500 dolar ödeme yapıldı. Stres azalması ve istihdama katılımda artış rapor edildi.

5. OLASI SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRMELER

Evrensel gelir modelinin hayata geçirilmesi durumunda beklenen veya öngörülen bazı etkiler:

5.1. Potansiyel Artılar

1. Gelir Adaleti ve Yoksulluğun Azalması: Yoksulluk sınırının altındaki milyonlarca insan temel ihtiyaçlarını karşılayabilir.

2. İş Kurma ve Girişimcilik Motive Edici Etkisi: Düzenli bir gelir, insanların risk almasına, küçük ölçekli iş kurmalarına veya inovatif projelere yönelmelerine destek olabilir.

3. Bürokrasinin Azalması: Koşulsuz bir sistem, mevcut sosyal yardım programlarının karmaşık bürokrasisini azaltabilir.

4. Psikolojik ve Sosyal İyileşme: “Temel güvence” hissiyle daha düşük stres düzeyi, daha az suç oranı, daha iyi sağlık göstergeleri görülebilir.

5.2. Olası Eksiler ve Eleştiriler

1. Finansman Zorluğu: Her vatandaşa düzenli bir gelir sağlamak, devletin bütçesinde çok ciddi bir yük oluşturabilir. Kaynak yetersizliği veya yüksek vergi gerekliliği, ekonomik durgunluk riskini artırabilir.

2. Enflasyon Baskısı: Topluma yüksek miktarda ek para girişi olması, talep kaynaklı enflasyona yol açabilir. Ev, gıda gibi temel ürünlerin fiyatları artabilir.

3. “Tembellik” Paradoksu: Bazı eleştirmenler, bedelsiz gelir alan kesimlerin iş arama motivasyonunun düşebileceğini savunur. Pilot çalışmalar bu etkiyi tam olarak doğrulamasa da risk olarak hâlâ değerlendirilir.

4. Farklı İhtiyaçların Göz Ardı Edilmesi: Evrensel gelir, herkese eşit miktarda verildiği için, engelli bireyler, kronik hastalar, yaşlılar gibi özel desteğe ihtiyaç duyan kesimler için yetersiz kalabilir. Mevcut sosyal yardımların tamamen kalkması bu grupları mağdur edebilir.

   
   
5. 
   

6. GELECEK ÖNGÖRÜLERİ VE TARTIŞMALAR

Evrensel gelir, özellikle yapay zekâ ve otomasyon dalgasının yoğun biçimde hissedileceği 2030-2050 döneminde daha fazla tartışılacak. Bilhassa mavi yakalı işlerden beyaz yakalı işlere kadar birçok meslek grubu dönüşümle karşı karşıya kalabilir.

• Teknolojik İşsizliğin İki Yüzü: Otomasyon verimliliği artırarak şirket kârlarını yükseltebilir, dolayısıyla vergi tabanı genişleyebilir. Ancak istihdamda büyük kayıplar olursa işsizlik ödemeleri ve sosyal huzursuzluk artabilir.

• Sosyal Dönüşüm: Evrensel gelir, sadece bir ekonomik araç değil, aynı zamanda toplumsal yapının yeniden inşası anlamına da gelebilir. Bireylerin çalışma-dışı aktiviteler (gönüllülük, sanat, bakım emeği, sosyal projeler vb.) için vakit ayırma esnekliği artabilir.

• Siyasi İrade ve Uzlaşma: Farklı finansman modelleri, toplumsal kesimler arası uzlaşma ve uluslararası koordinasyon gerektirir. Evrensel gelir, sadece ekonomik değil, aynı zamanda politik bir tartışma alanıdır.

7. SONUÇ

Evrensel gelir fikri, robotlar ve yapay zekâ destekli otomasyonun hızla yayılacağı öngörüleriyle daha da önem kazanmıştır. Öte yandan gelir adaletsizliğinin azaltılması, toplumsal refahın yükseltilmesi gibi hedeflere ulaşmak için de cazip bir model olarak görülebilir.

Ancak, her ne kadar pilot projeler umut verici bazı sonuçlar gösterse de, tam ölçekli bir uygulamanın uzun vadeli etkileri belirsizdir. Finansman zorlukları, enflasyon riskleri, sosyal yardımların bütünleşik yapısı gibi konular “UBI” kavramını sürekli gündemde tutan ama aynı zamanda eleştiri oklarının da hedefi hâline getiren unsurlardır.

Evrensel gelirin hayata geçirilmesi;

• Yeni vergi reformlarını,

• Kamu harcamalarında öncelik değişimlerini,

• Toplumsal mutabakatı,

• Kültürel ve politik desteği gerektirmektedir.

Kimi iktisatçılar ve sosyologlar “UBI”yi, adil bir gelecek için vazgeçilmez görürken, kimileri de ekonomik gerçeklerle uyuşmayan bir ütopya olarak değerlendirmektedir. Yine de dünyanın çeşitli bölgelerinde yapılan pilot uygulamaların sonuçları, en azından teorik tartışmanın pratiğe aktarılabildiğini ve potansiyel kazanımları göstererek tartışmayı canlı tuttuğunu kanıtlamaktadır.

KAYNAK/REFERANS ÖNERİLERİ

1. Standing, Guy. Basic Income: And How We Can Make It Happen. Londra: Pelican Books, 2017.

2. Van Parijs, Philippe ve Vanderborght, Yannick. Basic Income: A Radical Proposal for a Free Society and a Sane Economy. Harvard University Press, 2017.

3. OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development): “Basic Income as a Policy Option: Can It Add Up?” (2017) – Rapor

4. Finlandiya Sosyal Güvenlik Kurumu (Kela): Finlandiya temel gelir pilot sonuç raporları.

5. GiveDirectly: Kenya ve Uganda nakit transfer projeleri raporları.